આપણું અમદાવાદ
ડૉ. અશ્વિનકુમાર // પ્રાધ્યાપક
ડૉ. અશ્વિનકુમાર // પ્રાધ્યાપક
…………………………………………………………………………………………………
શહેરમાં ચોક્લેટ, કેક, પેસ્ટ્રી, કે બ્રાઉનીના વર્તમાન વાયરાથી મીઠાઈઓનું મહત્વ ઘટી રહ્યું હોય એવું લાગે. એક વખત એવો હતો કે, હોળીના તહેવારની આસપાસના દિવસોમાં હારડાની બોલબાલા હતી. તમારા-મારા સિવાયના અમદાવાદીઓ 'હારડા'ની જગ્યાએ 'હાયડા' જેવો ઉચ્ચાર કરતા! હારડા એટલે ખાંડનાં ચકતાંનો હાર. ચોક્કસ અંતરે ગોઠવેલાં બીબાંમાં, લાંબો સફેદ દોરો પસાર કરવામાં આવે, અને એમાં ખાંડની ચાસણી નાખીને, એને ઠરવા દેવામાં આવે, એટલે હારડા તૈયાર થઈ જાય. હારડા એક એવી મીઠાઈ હતી કે જે ગળામાં પહેરાવી શકાતી હતી. જે બાળકની પહેલી હોળી હોય, એ બાળકનું અને એ રીતે હોળીનું મહત્વ વધી જાય. એમાં પણ બાળકના મોસાળમાંથી, મામા કોરાં કપડાં લઈ આવે. એનાં ઉપર કંકુનાં છાંટણાં નાખવામાં આવે. હોળીના દિવસે બાળકને કંકુનાં છાંટણાંવાળાં કપડાં પહેરાવવામાં આવે. એના નાજુક ગળામાં 'હારડો' પહેરાવવામાં આવે. માતા કે દાદી બાળકને તેડીને હોળીની પ્રદક્ષિણા કરે. છેવટે, બાળકના ગળામાંથી હારડો કાઢીને હોળીની જ્વાળામાં હોમી દેવામાં આવે. વળી, જે છોકરા-છોકરીનું સગપણ થયું હોય એની પહેલી હોળી વખતે, બન્ને પક્ષ તરફથી એકબીજાને ધાણી-ખજૂરની સાથે હારડા મોકલવામાં આવે. આ માટે 'સવા શેરનો હારડો' એવો શબ્દપ્રયોગ પણ ચલણમાં હતો. કેટલીક જ્ઞાતિઓમાં આ રિવાજ આજે પણ પાળવામાં આવે છે. એમાં પણ, ખાંડનાં ચકતાં ઉપર ગોળ અરીસા ચોંટાડેલા હોય તેવા હારડા મોકલવામાં આવે છે. એક સમયે તો, પતરાંનાં ચોકઠાંમાં મઢેલા અરીસાને હારડા સાથે બાંધીને મોકલવામાં આવતો હતો. આમ, હારડાના દોરા સાથે સંબંધના તાંતણા બંધાયેલા જોવા મળતા હતા.
ઘરના ઓટલે કે ગલીના નાકે, બાળકો હારડા ચૂસ્યાં કરતાં હોય એવું દૃશ્ય સહજ હતું. કેટલાંક બાળકો પહેલા બટકાએ હારડાને એકવચનમાંથી બહુવચનમાં ફેરવી શકતાં હતાં. ક્યારેક તો હારડાની દોરી બે દાંત વચ્ચેની જગ્યામાં ભરાઈ જતી હતી. હારડાથી પોતાનાં બાળકોને ગળામાં 'ખિચખિચ' થઈ જશે એવી ચિંતાથી પરિવારજનો મુક્ત હતાં. કારણ કે, એ સમયે ટેલીવિઝન ઉપર ખાંસી-ઉધરસની દવાઓની ઝાઝી જાહેરખબરો પ્રસારિત થતી નહોતી! અંતે, વધેલા હારડા ખાંડના ડબ્બામાં સમાઈ જતા હતા. ઘરમાં થોડા દિવસો સુધી ચા બનાવવામાં ખાંડના દાણાની જગ્યાએ હારડાના કટકાની પસંદગી કરવામાં આવતી હતી. આજકાલની ચોકલેટી જાહેરખબરમાં 'કુછ મીઠા હો જાય' જેવું ગળચટું વાક્ય જોવા મળે છે. આપણા હોળી-પર્વમાંથી હારડા ભુસાઈ રહ્યા છે. પરિણામે, હારડા માટે 'કુછ મીઠા ખો જાય' જેવો ભાષાપ્રયોગ કરવો પડે એવો કડવો વખત આવ્યો છે.
…………………………………………………………………………………………………
સૌજન્ય :
શહેરમાં ચોક્લેટ, કેક, પેસ્ટ્રી, કે બ્રાઉનીના વર્તમાન વાયરાથી મીઠાઈઓનું મહત્વ ઘટી રહ્યું હોય એવું લાગે. એક વખત એવો હતો કે, હોળીના તહેવારની આસપાસના દિવસોમાં હારડાની બોલબાલા હતી. તમારા-મારા સિવાયના અમદાવાદીઓ 'હારડા'ની જગ્યાએ 'હાયડા' જેવો ઉચ્ચાર કરતા! હારડા એટલે ખાંડનાં ચકતાંનો હાર. ચોક્કસ અંતરે ગોઠવેલાં બીબાંમાં, લાંબો સફેદ દોરો પસાર કરવામાં આવે, અને એમાં ખાંડની ચાસણી નાખીને, એને ઠરવા દેવામાં આવે, એટલે હારડા તૈયાર થઈ જાય. હારડા એક એવી મીઠાઈ હતી કે જે ગળામાં પહેરાવી શકાતી હતી. જે બાળકની પહેલી હોળી હોય, એ બાળકનું અને એ રીતે હોળીનું મહત્વ વધી જાય. એમાં પણ બાળકના મોસાળમાંથી, મામા કોરાં કપડાં લઈ આવે. એનાં ઉપર કંકુનાં છાંટણાં નાખવામાં આવે. હોળીના દિવસે બાળકને કંકુનાં છાંટણાંવાળાં કપડાં પહેરાવવામાં આવે. એના નાજુક ગળામાં 'હારડો' પહેરાવવામાં આવે. માતા કે દાદી બાળકને તેડીને હોળીની પ્રદક્ષિણા કરે. છેવટે, બાળકના ગળામાંથી હારડો કાઢીને હોળીની જ્વાળામાં હોમી દેવામાં આવે. વળી, જે છોકરા-છોકરીનું સગપણ થયું હોય એની પહેલી હોળી વખતે, બન્ને પક્ષ તરફથી એકબીજાને ધાણી-ખજૂરની સાથે હારડા મોકલવામાં આવે. આ માટે 'સવા શેરનો હારડો' એવો શબ્દપ્રયોગ પણ ચલણમાં હતો. કેટલીક જ્ઞાતિઓમાં આ રિવાજ આજે પણ પાળવામાં આવે છે. એમાં પણ, ખાંડનાં ચકતાં ઉપર ગોળ અરીસા ચોંટાડેલા હોય તેવા હારડા મોકલવામાં આવે છે. એક સમયે તો, પતરાંનાં ચોકઠાંમાં મઢેલા અરીસાને હારડા સાથે બાંધીને મોકલવામાં આવતો હતો. આમ, હારડાના દોરા સાથે સંબંધના તાંતણા બંધાયેલા જોવા મળતા હતા.
ઘરના ઓટલે કે ગલીના નાકે, બાળકો હારડા ચૂસ્યાં કરતાં હોય એવું દૃશ્ય સહજ હતું. કેટલાંક બાળકો પહેલા બટકાએ હારડાને એકવચનમાંથી બહુવચનમાં ફેરવી શકતાં હતાં. ક્યારેક તો હારડાની દોરી બે દાંત વચ્ચેની જગ્યામાં ભરાઈ જતી હતી. હારડાથી પોતાનાં બાળકોને ગળામાં 'ખિચખિચ' થઈ જશે એવી ચિંતાથી પરિવારજનો મુક્ત હતાં. કારણ કે, એ સમયે ટેલીવિઝન ઉપર ખાંસી-ઉધરસની દવાઓની ઝાઝી જાહેરખબરો પ્રસારિત થતી નહોતી! અંતે, વધેલા હારડા ખાંડના ડબ્બામાં સમાઈ જતા હતા. ઘરમાં થોડા દિવસો સુધી ચા બનાવવામાં ખાંડના દાણાની જગ્યાએ હારડાના કટકાની પસંદગી કરવામાં આવતી હતી. આજકાલની ચોકલેટી જાહેરખબરમાં 'કુછ મીઠા હો જાય' જેવું ગળચટું વાક્ય જોવા મળે છે. આપણા હોળી-પર્વમાંથી હારડા ભુસાઈ રહ્યા છે. પરિણામે, હારડા માટે 'કુછ મીઠા ખો જાય' જેવો ભાષાપ્રયોગ કરવો પડે એવો કડવો વખત આવ્યો છે.
…………………………………………………………………………………………………
સૌજન્ય :
હારડા : કુછ મીઠા ખો જાય!
'આપણું અમદાવાદ', 'સિટી ભાસ્કર' પૂર્તિ, પૃષ્ઠ : ૦૧-૦૨, 'દિવ્ય ભાસ્કર', ૨૯-૦૩-૨૦૧૬, મંગળવાર
વાહ...સર મજા પડી ગઇ...!
ReplyDelete